ΤΕΧΝΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

‘’Η περιφρόνηση της Τεχνολογίας,
από ανθρώπους σαν εμάς,
είναι τουλάχιστον αχαριστία….’’
Ρόμπερτ Πίρσινγκ


Μια από τις βασικές αντιρ­ρήσεις που διατυπώνει το κοινό, κάθε φορά που γί­νονται παρουσιάσεις καλλιτεχνικών έργων με Ηλεκτρονική Τεχνολογία (Video Art, Computer Art, κλπ) είναι η εξής: ‘’ Αφού όλα τα κάνει η μηχανή, αυτά που βλέπουμε εδώ δεν είναι Τέχνη. Γιατί τι μένει να κάνει ο καλλιτέχνης;’’
0 καλλιτέχνης αμήχανος απορεί. Γι΄ αυτόν η απάντηση είναι περισσότερο από αυτονόη­τη. Ξέρει ότι καμία ανθρώπινη δραστη­ριότητα δεν γίνεται χωρίς την ύπαρξη κάποιας Τε­χνολογίας, απλής ή πολύ­πλοκης, ανάλογα με την περίπτωση. Κατά συνέ­πεια, και τα προϊόντα της Τέχνης είναι παιδιά κάποιας Τεχνολογίας. Δεν υπάρχει ζωγραφική χωρίς πινέλα, χρώματα κι επιφάνειες. Δεν υπάρχει γλυπτική χωρίς σκαρπέλα, τόρνους, κομπρεσέρ, χυτή­ρια, φούρνους. Δεν υπάρ­χει λογοτεχνία χωρίς χαρ­τί, μολύβι και τυπογραφία. Δεν υπάρχει κινηματογρά­φος χωρίς κάμερα, φώτα, εμφανιστήρια, φιλμ, τραπέ­ζια του μοντάζ κ.λ.π.
Καμία μορφή Τέ­χνης, από την εποχή που ο άνθρωπος ζωγράφιζε στους τοίχους των σπη­λαίων μέχρι και σήμερα, δεν μπορεί να υπάρξει χω­ρίς να κάνει χρήση κάποιας Τεχνολογίας. Άρα το θέμα που τίθεται δεν είναι η ένσταση αυτή καθ΄ αυτή, αλλά το τι ο­δηγεί το κοινό να εκφράζει στην πλειοψηφία του μια τέτοια άποψη. Ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους αμφισβητεί αυτή την σύγχρονη μορφή Τέχνης και τα προϊόντα της. Ποιοι είναι οι λόγοι που το κάνουν να μην τα θεωρεί έργα Τέχνης, αλλά παράγωγα εργοστασιακής διαδικα­σίάς, όπως οι βίδες, οι κα­ρέκλες και τα κάθε είδους εξαρτήματα καθημερινής χρήσης.
Σ' αυτό το σημείο τα πράγ­ματα γίνονται πιο πολύπλοκα αν λάβουμε ε­πίσης υπόψη μας ότι η αμ­φισβήτηση αυτή τις περισσότερες φορές, προέρχε­ται από ανθρώπους με υ­ψηλή μορφωτική στάθμη, από διανοούμενους, φιλό­τεχνους, άλλους καλ­λιτέχνες και από κριτι­κούς της Τέχνης.
0 καλλιτέχνης, λοιπόν, εί­ναι υποχρεωμένος να κά­νει μια σειρά από υποθέ­σεις, προκειμένου να κατα­λάβει κι ο ίδιος γιατί τον βλέ­πουν αρνητικά, γιατί αμφι­σβητούν τη δουλειά του, γιατί θέλουν να τον απομα­κρύνουν από τον χώρο της καλλιτεχνικής αυτής δραστηριότητας, γιατί τον θεωρούν επιτήδειο δημαγωγό οπτι­κών εντυπώσεων κι ενίοτε απατεώνα.
Βέβαια αυτή η δουλειά δεν είναι δική του, όμως δεν μπορεί να επιβιώσει διαφο­ρετικά μέσα στο χώρο της Τέχνης, όπως και... οι έγχρωμοι δεν οφείλουν να απολογηθούν στην ‘’ανώτερη’’ λευκή φυλή που τους θεωρεί κατώτερα όντα.
Το πρώτο που σκέφτεται, λοιπόν, είναι μήπως πρό­κειται για απλή προκατά­ληψη. Προκατάληψη γι' αυ­τό τα είδος της δύναμης που γεννάει η Νέα Τεχνολο­γία. Ενσαρκώνει κάτι αόριστο, απάνθρωπο, μηχανικό, ά­ψυχο. Μοιάζει με τυφλό τέρας που διαθέτει θανατηφόρα δύναμη. Μή­πως το κοινό προσπαθεί να ξεφύγει απ' αυτή την ει­κόνα της Τεχνολογίας που για πρώτη φορά εμφανίζε­ται τόσο έντονα στο χώρο της Τέ­χνης; Μιας Τεχνολογίας ε­ξαιρετικά πολύπλοκης και αφηρημένης, με πολλά ε­ξαρτήματα και σχέσεις α­νήκουστων πραγμάτων, που, όσες φορές και να τα διαβάσεις ή να τα ακού­σεις, δεν βγάζεις νόημα. Μιας Τεχνολογίας που για να την κατευθύνεις και να την καταλάβεις, πρέπει να είσαι τεχνολόγος. Μιας Τεχνολογίας που ταυτόχρο­να, σε άλλους χώρους κοι­νωνικής δραστηριότητας, μπορεί να προκαλέσει κα­ταστροφές, να μολύνει τον αέρα και το νερό. Μιας Τεχνολογίας τόσο τέ­λειας, που δημιουργεί την εντύπωση απειλής για το ανθρώπινο είδος. Μιας Τε­χνολογίας που φτιάχνεται πίσω από ψηλά συρματο­πλέγματα, κλειδωμένες καγκελόπορτες και μεγά­λες ταμπέλες που γρά­φουν ‘’Απαγορεύεται η εί­σοδος’’. Μιας Τεχνολογίας που δεν ξέρεις πώς να την εξημερώσεις και γι΄ αυ­τό το λόγο νιώθεις γι΄ αυτήν αποξένωση, αντιπά­θεια και εχθρότητα.
'Έτσι, αν ο καλλιτέχνης κοι­τάξει τα κοινό του σαν δημοσιογράφος, έχει την αίσθηση μιας αντιτε­χνολογικής μαζικής κίνη­σης, μιας αντιτεχνολογι­κής ανερχόμενης Αριστε­ράς που εμφανίζεται από το πουθενά και κραυγάζει δυνατά και βίαια: ‘’Σταματήστε την Τεχνολο­γία. Πηγαίνετέ την κάπου άλλου. Μην την αφήνετε εδώ’’.
Αν κάτι τον κρατάει κοντά στην πραγματικότητα είναι ένας λεπτός ιστός λογικής, που λέει ότι χωρίς την Τεχνολογία δεν θα υπήρχε απασχόλη­ση και ανεβασμένο βιοτικό επίπεδο. Αλλά υπάρχουν δυνάμεις ισχυρότερες από τη λογική. Πάντα υ­πήρχαν, άλλωστε, κι αν το μίσος για την Τεχνολογία δυναμώσει, αυτός ο ιστός μπορεί να σπάσει.
Κλισέ και στερεότυπα, ό­πως μπίτνικ και χίπι, έχουν επινοηθεί για τους αντιτεχνολόγους, αυτούς που εί­ναι ενάντια στο σύστημα και θα συνεχίσουν να υ­πάρχουν. 'Ομως δεν μπο­ρείς να μετατρέψεις τα ά­τομα σε ‘’μαζικούς’’ ανθρώπους, λανσάροντας απλώς ένα ’’μαζικό’’ σλόγκαν.
Ο καλλιτέχνης δεν είναι ‘’μαζικός’’ άνθρωπος. Εν­δεχομένως στην αρχή να έζησε κι αυτός τον τρόμο απέναντι στην Τεχνολο­γία αλλά από ανάγκη να εκφραστεί τον ξεπέρασε. Έμαθε να συμπεριφέρεται αλλιώς. Την εξημέρωσε και την έκανε χρήσιμο ερ­γαλείο. Κατάλαβε τις μεγά­λες δυνατότητές της και τώρα, χρησιμοποιώντας την, δεν κάνει μόνο Τέχνη, αλλά παρεμβαίνει στην ί­διο την ουσία της χρήσης της Τεχνολογίας. Κάθε του κίνηση είναι μια κριτική για την ύπαρξη της Τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή μας και αυτούς που την παράγουν.
Από την άλλη μεριά, υπάρ­χει μια ολόκληρη γενιά που αρνείται την Τεχνολογία ή είναι εξαιρετικά δύσπιστη και δεν μπορεί να την αντέ­ξει.
Στις παραδοσιακές τέχνες, η Τεχνολογία είναι διαφο­ρετική. Τα εργαλεία έχουν σχήμα, όγκο, μυρωδιά και ματιέρα. Η δημιουργία α­παιτεί χειρωνακτική εργα­σία. Τα υλικά σε λερώ­νουν, λιώνουν, κόβονται, καίγονται, σε κάνουν να δυσανασχετείς από τις δυσά­ρεστες οσμές. Τα εργαλεία δεν ταυτίζονται με την πρώτη ύλη και όλα προέρ­χονται από έναν χώρο που μπορούμε να τον κατανοήσουμε. Από τη φύση. Ξύλο, μέταλλο, χώμα, νερό.
Στην ηλεκτρονική Τεχνο­λογία, τα εργαλεία είναι ταυτόχρονα και πρώτη ύλη και όλα μαζί δεν είναι παρά άοσμες και άχρωμες μαθηματικές σχέσεις με ψευδαισθησιακό όγκο. Όλα μοιάζουν να μην έ­χουν σχέση με τίποτα, ού­τε είναι κατανοητό απο πού προέρχονται. Απλώς είναι παράγωγα κάποιας πολύπλοκης βιομηχανικής διαδικασίας. Για να τα δουλέψεις χρειάζεσαι ειδι­κά τεχνικά εγχειρίδια, δυσ­νόητα, με πολύπλοκες οδη­γίες που απαιτούν ακρί­βεια στους χειρισμούς και δεν επιτρέπουν λάθη.
Κάθε τους γραμμή σου δη­λώνει: ‘’Να η μηχανή, απο­μονωμένη στο χώρο και τα χρόνο, απ' οτιδήποτε άλλο στο σύμπαν. Δεν έχεις κα­μία σχέση μαζί της, πέρα από το να γυρίσεις κά­ποιους διακόπτες, να δια­τηρήσεις προκαθορισμέ­νες τάξεις, να ελέγξεις τις συνθήκες σφαλμάτων κ.λ.π., κ.λ.π’’.
Στις παραδοσιακές τέχνες, ο καλλιτέχνης συνθέτει σ' ένα πρωτογενές επίπεδο χρώματα, μορφές, σχήμα­τα, όγκους, ματιέρες. Στις ηλεκτρονικές Τέχνες, ο καλ­λιτέχνης συνθέτει σ' ένα α­νώτερο επίπεδο, συνδυά­ζοντας τις πρωτογενείς συνθέσεις που του προτεί­νονται από τη μηχανή. Η βασική ικανότητά του εί­ναι να μην χάνεται, να μην παρασύρεται, να μην εντυ­πωσιάζεται, πρέπει να λέει περισσότερο όχι από ναι, πρέπει να μπορεί να αφαιρεί. Η ηλεκτρονική Τεχνολογία δεν μας κάνει πιο έ­ξυπνους ή πιο κουτούς. Μας βάζει απλά σε άλλη θέση. Απαιτεί από μας άλ­λη συμπεριφορά, άλλο τρό­πο σκέψης και, κατά συνέ­πεια, μας επιβάλλει άλ­λο τρόπο ζωής.
'Ολα αυτά αρκούν για να καταλάβουμε ότι η ηλε­κτρονική Τεχνολογία δεν είναι φάντασμα και ο Καλλιτέχνης δεν είναι ένα είδος μάγου. Αρκούν για να καταλάβουμε ότι η ηλεκτρονική Τεχνολογία είναι ένα ερ­γαλείο, πιο πολύπλοκο φυ­σικά απ' ό,τι ένα μολύβι ή ένα πινέλο, αλλά και γι΄ αυ­τό πιο χρήσιμο. 0 καλλιτέ­χνης είναι ένας χρήστης με ελεύθερη βούληση, που επιλέγει, αποφασίζει, συνδυάζει και δημιουργεί, όπως άλλωστε έκανε πάντα και με τα πιο απλά παράγωγα-εργαλεία της Τεχνολογίας.
Αυτό που τελικά συμβαίνει ακόμα κι ανάμεσα στους θεατές- αντιτεχνολόγους και στους καλλιτέχνες που κάνουν χρήση ηλεκτρονι­κής Τεχνολογίας είναι μια σύγκρουση όψεων της πραγματικότητας. Η Τέ­χνη, όπως την ξέρουμε αυ­τή ακριβώς τη στιγμή, είναι μια πραγματικότητα, ανεξάρ­τητα απ' ό,τι πιστεύουν κά­ποιοι άλλοι ότι μπορεί να είναι. Αλλά η Τέχνη, όπως αποκαλύπτεται από αυ­τούς τους άλλους, που δεν είναι παρά οι καλλιτέ­χνες ηλεκτρονικής Τεχνο­λογίας, είναι πάλι μια πραγματικότητα, ανεξάρ­τητα από το τι θες να πιστεύεις. Και οι θεατές θα πρέπει να κάνουν κάτι περισσότερο από το να την αγνοή­σουν, αν δεν θέλουν να μεί­νουν προσκολλημένοι στη δική τους όψη της πραγμα­τικότητας. Οι θεατές θα το συνειδητοποιήσουν αυτό όταν χαλάσουν ή χαθούν τα εργαλεία τους.
‘’Αυτός είναι ο λόγος που αναστατώνονται όταν γίνο­νται επιδείξεις έργων ηλε­κτρονικής Τέχνης. Κατά τον ίδιο τρόπο νιώθουν τον ίδιο θυμό που έχουν ή τουλάχιστον είχαν οι άν­θρωποι της Επιστήμης α­πέναντι στην μοντέρνα Τέ­χνη. Ούτε κι αυτή ταίριαζε με τη φιλοσοφία της ζωής τους’’.
Πρόκειται τελικά για προ­κατάληψη. Και η προκατά­ληψη είναι μια στάση παθητική. Γιατί μια Τεχνολογία που παράγει απόβλητα, μπορεί να βρει τρόπους ν' απαλλάσσεται απ' αυτά, χωρίς να διαταράσσεται η οικολογική ισορροπία. Και φυσικά, γιο να είμαστε ειλι­κρινείς, σήμερα δεν παράγονται περισσότερα κακά έργα με την χρήση της ηλεκτρονικής Τεχνολογίας στην Τέχνη απ' ότι στις παραδοσιακές Τέχνες.


σ.σ. Ζητώ συγγνώμη από τον ανα­γνώστη που χρησιμοποιώ ορισμέ­νες παραγράφους και φράσεις από το βιβλίο τον Ρόμπερτ Πίρσινγκ «Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας».
Το κάνω γιατί βρίσκω ότι διατυπώνει κάποια πράγματα με μεγαλύτερη σα­φήνεια απ' ό,τι εγώ. ‘’Ποι­ητική αδεία’’, τα χρησιμοποιώ για να υπο­στηρίξω καλύτερα μια προσωπική ά­ποψη. 'Ετσι κι αλλιώς, οι σκέψεις που διατυπώνονται σ' αυτό το άρθρο δεν είναι παρά μόνον οι προσωπικές μου απόψεις.
Σκεφθείτε, όμως ότι ο Πίρσινγκ για μένα είναι ένα πρόγραμμα παρα­γράφων, φράσεων, σκέψεων και α­φηγήσεων, πoυ μου δίνει ένας υπο­λογιστής και ότι εγώ, ως αρθρογρά­φος, επιλέγω μόνον ότι προσδίδει συνοχή και σαφήνεια στις δικές μου απόψεις, αδιαφορώντας στο βά­θος γιο το τι θέλει να πει ο ίδιος ο συγγραφέας. Αυτό ορίζει ακριβώς τη σχέση ενός χρήστη με το πρό­γραμμα ενός υπολογιστή.


Νίκος Γιαννόπουλος
Θεσ/νικη 4/4/2001